Życie i twórczość
Karl Dedecius
ur. 20 maja 1921 roku w Łodzi jako Karol Dedecius, zm. 26 lutego 2016 roku we Frankfurcie nad Menem — polsko-niemiecki tłumacz i popularyzator literatury polskiej i rosyjskiej. W czasie II wojny światowej został wcielony do Wehrmachtu, w wyniku czego latem 1942 roku dostał się do niewoli sowieckiej — tam też nauczył się języka rosyjskiego. Przez dwadzieścia lat pracował jako agent ubezpieczeniowy. W tym okresie zaczął hobbystycznie zajmować się tłumaczeniem, w wyniku czego w 1959 roku ukazał się pierwszy tomik jego przekładów polskiej liryki.
W 1980 roku został założycielem Niemieckiego Instytutu Kultury Polskiej w Darmstadt. 19 listopada 2002 roku został patronem nieistniejącego już Publicznego Gimnazjum nr 43 w Łodzi. Od 2003 roku Fundacja im. Roberta Boscha co dwa lata przyznaje Nagrodę im. Karla Dedeciusa dla tłumaczy literatury niemieckojęzycznej na język polski i polskiej na język niemiecki.
Literackie projekty Dedeciusa (wybór)
- Lekcja ciszy (1959) — pierwszy tomik przekładów polskiej liryki.
- Myśli nieuczesane Stanisław Jerzy Lec (tł. Karl Dedecius) — sprzedano je w 300 tys. egzemplarzy.
- Polnische Bibliothek (Biblioteka Polska), edycja Karl Dedecius — 50-tomowej serii obejmującej literaturę polską od średniowiecza po współczesność.
- Panorama der polnischen Literatur des 20. Jahrhunderts (Panorama literatury polskiej XX wieku) — siedem tomów, uznawane za dzieło życia Dedeciusa.
- Karl Dedecius przetłumaczył teksty ponad 300 poetów i prozaików w tym Adama Mickiewicza, Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Tadeusza Różewicza, Stanisława Jerzego Leca, Zbigniewa Herberta, Karola Wojtyły.
Jego prace, które ukazały się w języku polskim:
- Notatnik tłumacza, Warszawa: Czytelnik, 1998 — poradnik dla tłumaczy.
- Książka jako wola i wyobrażenie, Toruń: Biblioteka Uniwersytecka, 1995.
- Polacy i Niemcy w Europie, Kraków: Universitas, 1995.
- Europejczyk z Łodzi, tłum, Sława Lisiecka, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
- Szkiełko tłumacza i oko poety. Eseje, wyb. i wstęp Andreas Lawaty, Kraków: Universitas, 2013.
Łódź śladami Dedeciusa
Łódź zajmowała szczególne miejsce w życiu Karla Dedeciusa. Była miastem jego narodzin i lat dziecięcych. Znajdują się tu liczne lokacje, których historia przeplatała się z życiem wybitnego tłumacza, czy to w latach młodzieńczych, czy też później, gdy składał wizyty w rodzinnej miejscowości.
Łódź śladami Dedeciusa jest projektem, w którego ramach powstały szlak miejsc związanych z postacią Karla Dedeciusa oraz cyfrowa wystawa fotografii Łódzkie wspomnienia Dedeciusa.
O nas
Jesteśmy studentami i studentkami III roku kierunku Nowe Media i Kultura Cyfrowa na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Pasjonujemy się kulturą polską (w szczególności łódzką) i nowymi mediami. Oba te aspekty połączyliśmy w wykorzystującym narzędzia cyfrowe międzynarodowym projekcie Łódź śladami Dedeciusa, realizowanym z okazji 100. rocznicy urodzin Karla Dedeciusa.
Projekt ma charakter edukacyjny, niekomercyjny i powstał w Instytucie Kultury Współczesnej UŁ w ramach zaliczenia warsztatu Organizacja i zarządzanie kulturą w dobie nowych mediów. Opiekunem projektu jest mgr Natalie Moreno-Kamińska z Katedry Dramatu i Teatru UŁ.
Partnerami przedsięwzięcia są Wydział Filologiczny UŁ oraz Centrum Interdyscyplinarnych Studiów o Polsce na Uniwersytecie Europejskim Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.
Koordynatorka projektu: Klaudia Żubryk
Koncepcja i narracja wystawy cyfrowej: Maria Łukomska, Alicja Pisula
Oprawa graficzna wystawy cyfrowej: Kamila Florczak, Agnieszka Kawczyńska
Infrastruktura techniczna: Kamila Florczak
Opracowanie merytoryczne: Szymon Frąckiewicz, Julia Kędyś, Dominik Belniak
Administrowanie mediów społecznościowych: Alicja Surdy, Julia Jarmusz, Julia Kędyś
Zdjęcia autorskie: Monika Krok
Identyfikacja wizualna i postprodukcja grafiki: Magdalena Burzyńska, Filip Górecki
Teksty informacyjne: Maja Chojnacka, Mateusz Czyrżnicki, Natalia Kacperska
Redakcja i korekta: Klaudia Żubryk
Kontakt z mediami: Maja Chojnacka, Monika Krok, Filip Górecki, Magdalena Burzyńska, Szymon Frąckiewicz, Julia Jarmusz
O szlaku
Miejsca, które znalazły się na szlaku, nie znalazły się tam przypadkowo. Wyjątkowo barwnie odznaczają się w biografii Dedeciusa,
w spisanych przez niego wspomnieniach z czasów młodości lub późniejszych wydarzeniach z jego życia, kiedy to niejednokrotnie odwiedzał Łódź. Postanowiliśmy również uwzględnić lokacje, w których w szczególny sposób celebruje się pamięć o znanym tłumaczu.
Autor oryginału: Natalie Moreno-Kamińska
ul. Wólczańska 146
Karl Dedecius urodził się w kamienicy przy ulicy Wólczańskiej 146. Był synem niemieckich studentów, którzy przybyli do Polski w celach edukacyjnych. Tam też przyszły tłumacz spędził swoje dzieciństwo. W jego wspomnieniach wpisało się ono jako miejsce bez wystarczającej przestrzeni do zabawy dla dzieci.
W 2015 roku odbył się tutaj piknik sąsiedzki jego imienia. Impreza miała miejsce na „typowo łódzkim podwórku” (Ciężki, Krzysztofiak 2015). W wydarzeniu wzięli udział członkowie rodziny Dedeciusa, m.in. Marek Dedecius, który o stosunku tłumacza do rodzinnego miasta wypowiedział się tak: „bardzo dla niego jest to istotne, że w miejscu, gdzie się urodził nadal jakaś pamięć po nim pozostała” (Ibidem).
ul. Przędzalniana 31
O mieszkaniu przy ulicy Przędzalnianej nie zachowało się wiele informacji. Karl Dedecius mieszkał tam przez kilka lat pod numerem 31. Był to solidny, trzypiętrowy budynek, na którego dole znajdowały się sklepy, w tym rzeźnia. Rodzina Dedeciusów była jedyną niemiecką rodziną w sąsiedztwie trzech, bądź czterech polskich. Naprzeciwko znajdował się wówczas budynek 4. Dywizjonu Żandarmerii, który dla młodego Karla Dedeciusa stał się częstym punktem obserwacji. Nieopodal tego miejsca, przy skrzyżowaniu z ulicą Nawrot, znajdował się niewielki kościółek.
W 1986 roku wybudowano w tym miejscu Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła.
ul. Abramowskiego
Niegdyś owiana złą sławą ulica Abramowskiego ma bogatą historię. Do 1925 roku nosiła nazwę ulicy Gubernatorskiej. W latach 1923-1924 pod numerem 29 mieszkała i pracowała Helena Kowalska znana szerzej jako Święta Siostra Faustyna. Sam Karl Dedecius przez krótki czas mieszkał tam ze swoimi rodzicami w okresie międzywojennym. Niestety, nie sposób wskazać teraz dokładny adres. Następnie rodzina przyszłego tłumacza przeprowadziła się do mieszkania przy ul. Emerytalnej na Starym Rokiciu.
Abramowskiego powoli odzyskuje swój blask dzięki szeroko zakrojonym działaniom rewitalizacji Łodzi. Przykładowo charakterystyczne komórki lokatorskie, wybudowane w latach 50., potocznie nazywane Katakumbami na Abramce, w 2018 roku zostały zamienione na pasaż zieleni, przy którym w ramach budżetu obywatelskiego zaczęła działać tężnia solankowa.
ul. Sienkiewicza 112
Przy ulicy Sienkiewicza pod numerem 112 mieściło się Gimnazjum Aleksego Zimowskiego, do którego przez dwa lata uczęszczał Karl Dedecius. Historia tej szkoły zaczęła się w sierpniu 1909 roku. Początkowo Aleksy Zimowski, pedagog i członek zarządu Szpitala Anny Marii, prowadził dwuklasowe progimnazjum filologiczne w wynajmowanych salach w kamienicy przy ulicy Piotrkowskiej. Placówka była przenoszona wiele razy, a przy ulicy Sienkiewicza mieściła się od 1922 roku. Dzięki działaniom Zimowskiego zyskała renomę jednej z najlepszych szkół średnich w Łodzi. Znani wychowankowie szkoły to m.in.: Ludwik Jerzy Kern i Jerzy Urbankiewicz. Obecnie znajduje się tam Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN.
ul. Skorupki 13
Przy ulicy Skorupki 13 stoi budynek, w którym w latach 1918-1934 mieściło się dawne Prywatne Gimnazjum Męskie (od 1920 roku Prywatne Gimnazjum Męskie Towarzystwa Oświata im. ks. Ignacego Skorupki). Wśród uczniów wyróżnia się m.in. Aleksandra Bardiniego, Ludwika Jerzego Kerna, Jakuba Goldberga, Leszka Kołakowskiego oraz Bronisława Leszczyńskiego. Karl Dedecius uczęszczał do tej szkoły przez dwa lata. Budynek gimnazjum mieści się blisko Bazyliki Archikatedralnej im. Stanisława Kostki przy ulicy Piotrkowskiej 265. Obecne jego tradycje kontynuuje XV Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kasprowicza przy ulicy Traktorowej 7.
ul. Roosevelta 11/13
Przy ulicy Roosevelta 11/13 znajdowało się III Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Stefana Żeromskiego (w latach 1934-1938 Państwowe Gimnazjum Męskie nr 38), do którego Karl Dedecius uczęszczał od 1934 roku aż do jego ukończenia w 1939. Aktualnie funkcjonuje tam Szkoła Podstawowa Specjalna nr 176. Jest to budynek neorenesansowy z końca XIX w. zbudowany według projektu Hilarego Majewskiego. Przed rokiem 1936 siedzibę miało tam Towarzystwo Kredytowe.
Było to polskie, wielojęzyczne gimnazjum wybrane przez ojca Dedeciusa. Zależało mu, by jego syn nauczył się języka polskiego, ponadto nauka tam nie wymagała dużych nakładów finansowych. Dedecius napisał tam maturę 18 maja 1939 roku. Tam również stawiał pierwsze kroki w translatoryce — zaczął od przekładu wiersza Jana Kochanowskiego z łaciny na niemiecki.
We wspomnieniach Dedecius szkołę opisuje w następujący sposób: „Gimnazjum nauczyło mnie również czytania i rozumienia wieloznacznej literatury polskiej, jej tajemnego kodu” (Dedecius 2008, s. 44).
ul. Sienkiewicza 60
Przy ulicy Sienkiewicza 60 (dawniej Ewangelicka), nieopodal Gimnazjum im. Stefana Żeromskiego, znajdował się Kościół luterański św. Jana, obecnie jest to Kościół Najświętszego Imienia Jezus prowadzony przez oo. Jezuitów. Budynek pochodzi z końca XIX w., którego budowę prowadziło przedsiębiorstwo Roberta Nestlera, pod okiem architekta Louisa Schreibera (w końcowej fazie pracami kierował Hilary Majewski). W wielokulturowej Łodzi było miejscem niezwykle ważnym dla społeczności niemieckiej i dzięki wkładowi tejże powstało.
Karl Dedecius wspomina to miejsce z rozrzewnieniem, nazywając je „magicznie przyciągającym” (Ibidem, s. 44). Wszystko, co działo się w kościele, określił jako „uroczyste, podniosłe, całkiem inne niż codzienna jednostajność w domu” (Ibidem, s. 44). Jako ciekawostkę można wspomnieć, że pierwsze ławki były rezerwowane przez osoby, które wynajmowały je za duże datki, by potem widniały tam mosiężne i porcelanowe tabliczki z ich nazwiskami.
ul. Jaracza 27
Pod numerem 27 przy ulicy Jaracza znajdował się Teatr Miejski, obecnie Teatr im. Stefana Jaracza. Karl Dedecius brał tam udział w konkursie recytatorskim, w ramach którego przedstawił utwór z tomu poetyckiego Juliana Tuwima Sokrates tańczący (Warszawa, 1920).
Dedeciusa ujęły dwie cechy twórczości Tuwima: muzyczność i dramaturgia. Przyszłego tłumacza w młodości fascynowały gra na instrumentach i w małych sztukach teatralnych. Przez pewien czas chciał nawet studiować teatrologię w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie, do czego, poza twórczością Tuwima, skłoniło go spotkanie w kawiarni artystycznej przy ulicy Piotrkowskiej z reżyserem i aktorem Władysławem Krasnowieckim zorganizowane przez dyrektora Jana Marczyńskiego.
Autor oryginału: KlausMiniwolf
ul. Kościuszki 65
Przy obecnej Alei Tadeusza Kościuszki 65 od 1910 do 1945 roku mieściło się Niemieckie Gimnazjum Reformowane, do którego uczęszczała Elwira Roth, żona Karla Dedeciusa. Krótko po wojnie znajdowała się tam Centralna Szkoła Partyjna PZPR, zaś w latach 1970-2014 Wydział Filologiczny Uniwersytetu Łódzkiego. W wieżyczce tej budowli o modernistycznej architekturze działało pierwsze w Łodzi obserwatorium astronomiczne. Obecnie zaś trwa remont budynku, ponieważ stanie się on siedzibą sądu administracyjnego.
W 1990 roku Karl Dedecius odbierał w tym miejscu tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego – to akademicki tytuł honorowy nadawany przez uczelnie osobom szczególnie zasłużonym dla nauki i kultury, niewymagający posiadania formalnego wykształcenia. Tym tytułem odznaczyły go również inne uznane uniwersytety, m.in.: Uniwersytet Alberta Magnusa w Kolonii (1976), Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (1995), Uniwersytet Jagielloński (2000) czy Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą (2011).
Karl Dedecius współpracował z Uniwersytetem Łódzkim m.in. przy międzynarodowej konferencji Karl Dedecius. Ambasador kultury polskiej w Niemczech, organizowanej w 1999 roku przez Katedrę Badań Niemcoznawczych.
ul. Piotrkowska 104
Znajdujący się przy ulicy Piotrkowskiej 104 Pałac Juliusza Józefa Heinzla to imponujący budynek, którego budowa została ukończona w 1882 roku. Jest częścią dawnego kompleksu przemysłowego. Połączenie pałacu i kompleksu fabrycznego położonego w samym centrum miasta, tuż przy głównej ulicy, wydawało się ówcześnie dla wielu nietrafionym pomysłem. Z czasem okazało się, iż obiekt stał się miejscem odwiedzanym przez ważne łódzkie (i nie tylko) osobistości.
Po wojnie został zaadaptowany na potrzeby Urzędu Miasta Łodzi. Wraz z innym budynkami z dawnego kompleksu stał się stałą siedzibą władz miejskich i wojewódzkich. W 1992 podczas I Światowego Spotkania Łodzian roku Karl Dedecius odebrał tam tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi z rąk ówczesnego Prezydenta Miasta Grzegorza Palki. Co ciekawe, w roku 1999 postawiono przed pałacem Ławeczkę Tuwima, na której Dedecius siedział w roku 2005.
ul. Ogrodowa 15
Pałac Izraela Poznańskiego jest jednym z najbardziej charakterystycznych budynków Łodzi. Powstawał w latach 1888-1903 według projektu kilku architektów, m.in. Hilarego Majewskiego i Juliusza Junga. Sam pałac pomimo swojej nazwy miał ograniczoną rolę rezydencjalną i znajdowały się w nim głównie pomieszczenia reprezentacyjne, hotelowe, a nawet magazynowo-handlowe. Jego pierwszy właściciel Izrael Poznański jest uznawany za jednego z najważniejszych łódzkich fabrykantów XIX wieku i rozwinął swoje przedsiębiorstwo z pojedynczego sklepu i tkalni do olbrzymiego imperium bawełnianego.
Obecnie znajduje się tam Muzeum Miasta Łodzi, wcześniej Muzeum Historii Miasta Łodzi, w którym można odwiedzić utworzony w ramach Panteonu Wielkich Łodzian Gabinet Karla Dedeciusa, stałą wystawę o jego życiu i twórczości, gdzie można podziwiać m.in. odrestaurowany przez muzeum pulpit, przy którym tworzył tłumacz. W 1996 roku odbyło się tam również ogólnopolskie spotkanie przyjaciół Karla Dedeciusa, na którym celebrowano 75. urodziny tłumacza. Z okazji 80. jubileuszu przetłumaczył wiersze 25 łódzkich poetów i przekazał ówczesnemu Muzeum Historii Miasta Łodzi. Był to podarunek Dedeciusa dla rodzinnego miasta.
Z kolei w 2015 roku z okazji 95. rocznicy urodzin wybitnego łodzianina z inicjatywy Muzeum Miasta Łodzi przy wsparciu Fundacji Roberta Boscha, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej oraz Urzędu Miasta Łodzi zrealizowano projekt poświęcony tłumaczowi i zagadnieniom translacji „Karl Dedecius. Literatura – Dialog – Europa”.
ul. Powszechna 15
Przy ulicy Powszechnej 15 obecnie znajduje się Szkoła Podstawowa nr 162 im. Jana Nowaka Jeziorańskiego. W latach 2003-2019 połowa budynku była przeznaczona do użytku Publicznego Gimnazjum nr 43, któremu patronował Karl Dedecius. Jak pisano w prasie w 2002 roku, w po części dwujęzycznej szkole uczniowie mieli zapewnionych sześć godzin niemieckiego w tygodniu oraz niektóre lekcje prowadzone w tym języku. W wyniku reformy systemu edukacji w Polsce gimnazjum zlikwidowano 31 sierpnia 2019 roku.
W 2011 roku szkoła współorganizowała Łódzki Tydzień Karla Dedeciusa z okazji 90. urodzin tłumacza.
ul. Karla Dedeciusa
W 2017 roku w ramach dekomunizacji nazw łódzkich ulic ówczesny Wojewoda Łódzki Zbigniew Rau podjął decyzję o przemianowaniu ulicy Lucjana Rudnickiego. Był on pisarzem, działaczem socjalistycznym i uczestnikiem Rewolucji 1905 roku oraz członkiem kolejno PPS, SDKPiL, KPRP/KPP, PPR/PZPR.
Sama ulica nie jest w żaden sposób związana z życiem Karla Dedeciusa w Łodzi, ale niewątpliwie przypomina mieszkańcom o bliskich związkach tłumacza z miastem.
O wystawie
Łódzkie wspomnienia Dedeciusa to wirtualna wystawa fotografii poświęcona Karlowi Dedeciusowi. Celem przedsięwzięcia jest przedstawienie obrazu rodzinnego miasta, wyłaniającego się ze wspomnień tłumacza oraz Łodzi współczesnej. Zachęcamy do odwiedzenia przestrzeni cyfrowego muzeum, w której przygotowaliśmy narratologiczno-wizualną podróż przez miejsca, które wyjątkowo barwnie odmalowały się w biografii Karla Dedeciusa lub też noszą znamiona pamięci o nim. Dostępna online propozycja doświadczenia miasta poprzez pryzmat życiorysu słynnego tłumacza ma zachęcić do spojrzenia na Łódź z innej perspektywy i skłonić do refleksji nad dziedzictwem wielkiego łodzianina.
Wystawa jest dostępna na platformie artsteps.com.